مهندسی فرهنگ ایمنی

مهندسی فرهنگ ایمنی

مقدمه

متأسفانه فجایع بسیاری در چند دهه گذشته اتفاق افتاده که با تحقیقات گسترده ای برای ریشه یابی آن ها همراه بوده است. نتایج حاصل از این بازرسی ها بخوبی نشان می دهد که فرهنگ سازمانی و به تبع آن فرهنگ ایمنی، علت اصلی این حوادث ناگوار بوده است.
بعنوان مثال انفجار در شاتل فضایی چلنجر در ۱۹۸۶ ثابت کرد که سازمان های پیشرفته نیز دارای مشکلات فرهنگی بوده که بر عملکرد ایمنی تأثیر گذار است. گزارش حادثه نشان می دهد که مشکل ارتباطی بین سطوح مختلف سازمان ناسا از بالا به پایین و بالعکس، علت اصلی حادثه بوده است. وجود فرهنگ دستور اجرا از مافوق به زیر دست مانع از ارتباط شفاف مهندسين با مافوقشان شده؛ لذا مدیران ارشد قادر به شنیدن نظرات سطوح زیرین سازمان نبوده اند.
تحقیقات در مورد انفجار در پالایشگاه بی پی در تگزاس سیتی سال ۲۰۰۵ نشان از نقش اساسی نارسایی های فرهنگی در ایجاد این حادثه دارد. تصمیم گیری های صورت گرفته توسط مدیران ارشد شرکت، علت اصلی حادثه بوده است و از طرف دیگر این سازمان نشان داده که در یادگیری از تجارب گذشته ناکام است و دلیل آن رخ دادن حادثه مشابه فوق در دیپ واتر هرایزن در سال ۲۰۱۰ می باشد. فرهنگ یادگیری از حوادث گذشته، باعث ارتقا عملکرد ایمنی و جلوگیری از تکرار آن ها می شود.
به همین دلیل، رفتار انسان در پیشگیری از حادثه و ارتقای ایمنی مورد توجه قرار گرفته و موجب برانگیختن رویکردی نوین در ایمنی شده است. فرهنگ ایمنی و ارتقای آن. ایزاری نیرومند است که چنانچه به خوبی بکار گرفته شود، هزینه های ناشی از حوادث کاهش خواهند یافت. همچنین فرهنگ ایمنی یک عامل مهم و برجسته در شکل گیری روش های ایمنی است. چرا که همه چیز نمی تواند تحت حاکمیت قوانین و مقررات رسمی قرار بگیرد. دستیابی به فرهنگ ایمنی باید از مسیر علمی باشد تا ریشه ها و زمینه های آن به خوبی شناخته شوند.

تعریف ایمنی

تاکنون تعاریف بسیاری برای واژه ایمنی به کار رفته شده برخی از این تعاریف به شرح زیر است:
وضعیتی است که در آن ریسک های ارزیابی شده، مورد قبول واقع می شوند.
عبارت است از میزان یا درجه دور بودن از خطر رهایی از ریسک غیرقابل قبول یک خطر
در استاندارد ISO8402 : 1922 واژه ایمنی به صورت زیر تعریف شده است:
حالتی که در آن احتمال خطر، آسیب (به اشخاص) یا خسارت مادی، به میزان قابل قبول محدود شده باشد.
ضرورت و اهمیت ایمنی
الف- دلایل قانونی
ب- دلایل اقتصادی
ج- تبعیت از استانداردها
د- دلایل انسانی _ اجتماعی

تاریخچه ایمنی

شروع ایمنی با آفرینش انسان همراه بوده است. دورانی که طبیعت و حیوانات وحشی به عنوان تهدیدی برای انسان های اولیه به شمار می رفتند. بشر اولیه نیز مانند سایر موجودات، اجتناب از خطر را به صورت غریزی برای نجات زندگی جانوری خود انجام می داد. در دورانی که تنها ابزار انسان، سنگ و چوب و استخوان بود با توجه به نوع و ماهیت خطرات، شیوه اجتناب از آن ها نیز تغییر کرد و بشر به تدارک تمهیداتی برای مقابله با خطرات پرداخت.
در عصر آهن و پس از آن با ظهور وسایل حمل و نقل، ایمنی شکل تازه ای به خود گرفت و در انقلاب صنعتی با تحولی بزرگ همراه شد. امروزه ایمنی با پشت سر نهادن حفاظت صنعتی و سیستم های مدیریتی، پا به حوزه رفتار نموده است.

سیر تحولات ایمنی

هریک از رویکردها و روش های بکار گرفته شده در مقاطع زمانی مختلف زندگی بشر توانستند موفقیت هایی در راستای بهبود وضعیت ایمنی و بهداشت فراهم نمایند. ماهیت این بهبودها با گذر زمان تغییر کرد و اثر بخشی روش های مورد استفاده بیشتر گردید، اما هیچ یک از آن ها نتوانستند جوابگوی نیازهای بشر در این زمینه باشند.

زیرا علیرغم اثربخشی بیشتر هر یک از این رویکردها نسبت به رویکردهای قبل از آن، با گذر زمان از میزان موفقیت هر رویکرد کاسته می شد، به نحوی که میزان بهبودهای حاصله شکلی یکنواخت  به خود می گرفت. یکی از مهمترین دلایل بروز چنین وضعیتی، وجود و تأثیر عوامل انسانی به عنوان مهمترین مولفه تولید و ارائه خدمات بود. از این رو در سال های اخیر، دانشمندان و محققان ایمنی بر استفاده از رویکرد ایمنی مبتنی بر رفتار متمرکز شده اند. در این رویکرد سعی بر آن است تا با بهره گیری از ابزار هایی نظیر ارتقاء فرهنگی، ایمنی و بهداشت کار با استفاده از کنترل های درونی و تعهد قلبی افراد بهبود یابد.

تعریف فرهنگ

فرهنگ مجموعه پیچیده ای است که در برگیرنده دانستنی ها، اعتقادات، هنرها، اخلاقیات، قوانین، عادات و هر گونه توانایی دیگری است که بوسیله انسان بعنوان عضو جامعه کسب شده است.»
در جامعه شناسی و انسان شناسی از فرهنگ تعاریف متعددی عنوان گردیده است. معروفترین و شاید جامع ترین تعریفی که از فرهنگ ارائه شده است متعلق به «ادوارد تیلر ۴» است که در بالا ذکر شد. با توجه به تعاریف مختلف بطور کلی می توان فرهنگ را میراث اجتماعی انسان دانست که او را از سایر حیوانات متمایز می سازد.
این وجوه تمایز را که منحصر به انسان است می توان مبتنی بر ویژگی های زیر دانست:
. تفکر و قدرت یادگیری
. تکلم
.اجتماعی بودن (زندگی گروهی)
عبارت فرهنگ ایمنی پس از حادثه چرنوبیل در سال ۱۹۸۶ رواج یافت. حادثه ای که به علت وجود یک فرهنگ ایمنی ضعیف خطاها و تخلفاتی رخ داد که باعث اختلال در پروسه های عملیاتی و نهایتا آن فاجعه بزرگ گردید. تعاریف مختلفی از فرهنگ ایمنی ارائه شده است که با جمع بندی آن ها می توان گفت که فرهنگ ایمنی مجموعه ای از هنجارها، باورها، ارزش ها، بایدها و نبایدهای تفکرات و رفتار های افراد یک جامعه با یک سازمان در خصوص ایمنی دانست.

ویژگی های فرهنگ ایمنی

برخی از ویژگی های فرهنگ ایمنی که برگرفته از ویژگی های عمومی فرهنگ به شمار می روند، به شرح ذیل می باشند: فرهنگ ایمنی آموختنی است، از این رو می توان گفت که یکی از علل عمده نامناسب بودن فرهنگ ایمنی پایین بودن سطح آگاهی افراد است و بر این اساس یکی از راهکارهای ارتقای آن بالا بردن آگاهی ها از طریق انواع آموزش ها است.
فرهنگ ایمنی شامل قواعدی است که تجزیه و تحلیل آن را به روش علمی امکان پذیر می کند.
فرهنگ ایمنی ساختاری است و به جنبه های گوناگونی قابل تقسیم می باشد؛ با تحلیل ضعف و قوت های موجود در هر یک از جنبه ها، می توان راهکارهای بهینه را برای ارتقای فرهنگ ایمنی تدوین نمود.
فرهنگ ایمنی پویا، متحول و تغییر پذیر است و می توان جنبه های نامناسب فرهنگ ایمنی را به مرور تغییر داد.
فرهنگ ایمنی ابزاری برای ابراز خلاقیت افراد در زمینه ایمنی و ارتقای آن است و ایجاد بستر مشارکتی گامی مؤثر در ارتقای فرهنگ ایمنی است.
فرهنگ ایمنی اجتماعی است، به عبارت دیگر عادت های فرهنگی ریشه های اجتماعی دارند و کارکنان سازمان در آن شریکند. عادت های گروهی که فرهنگ از آن ها پدید می آید به صورت هنجارها یا الگوهای رفتاری در می آیند.
فرهنگ ایمنی با رفتار افراد سازگاری می یابد؛ دگرگون . میشود و دگرگونی آن همواره با تطبیق و سازگاری همراه است. ب
این ویژگی ها را می توان پیش فرض های اصلی فرایند ارتقای ! فرهنگ ایمنی نامید، به عبارت دیگر فرایند ارتقای فرهنگ ایمنی براین پیش فرض اساسی مبتنی است که فرهنگ امری ثابت و . غیر قابل تغییر نیست و می توان آن را با تجزیه و تحلیل علمی جنبه های مختلفش، در بستری از مشارکت همگانی افراد به مرور و در دراز مدت تغییر داد و با بهره گیری از ابزارهایی نظیر مکانیسم های انگیزشی و برنامه های آموزشی، به صورت مداوم بهبود بخشید.